ANATOMIA NARZĄDÓW PŁCIOWYCH MĘSKICH

Seksuologia red. Michał Lew-Starowicz   Zbigniew Lew-Starowicz   Violetta Skrzypulec-Plinta 

fragment: 

Męskie narządy płciowe składają się z organów parzystych, tj. rozmieszczonych po obu stronach, oraz organów pojedynczych, znajdujących się w osi ciała. Do pierwszej grupy męskich narządów płciowych zaliczamy jądro, najądrze, powrózek nasienny, pęcherzyki nasienne i gruczoły opuszkowo-cewkowe, a do drugiej mosznę, gruczoł krokowy, cewkę moczową i prącie (ryc. 3.1).  Zwykle mówi się o układzie moczowo-płciowym, gdyż cewka moczowa, będąca częścią dolnych dróg moczowych, wyprowadza na zewnątrz mocz i nasienie w czasie wytrysku. U mężczyzny fizjologiczna i anatomiczna współzależność oraz lokalizacja obu tych układów powoduje, że są one ze sobą nierozerwalnie związane i często opisywane razem jako układ moczowo-płciowy.  Urologia jest dziedziną medycyny zajmującą się układem moczowym kobiet i mężczyzn oraz układem płciowym mężczyzn. Andrologia natomiast zajmuje się ściśle męskim układem płciowym, jego funkcją rozrodczą, seksualną i hormonalną.

Moszna  Moszna to worek skórno-mięśniowy znajdujący się pomiędzy podstawą prącia a kroczem. Jego zawartość stanowią jądra wraz z najądrzami i początkowym odcinkiem powrózka nasiennego (ryc. 3.2). Ściana moszny odzwierciedla przednią ścianę jamy brzusznej, co wynika z procesu fizjologicznego zstępowania jąder w okresie płodowym lub wczesnym postnatalnym. W skład ściany moszny wchodzi siedem warstw znajdujących się w trzech osłonach, są to: osłona zewnętrzna (skóra, błona kurczliwa, powięź nasienna zewnętrzna); osłona mięśniowo-powięziowa (powięź dźwigacza jądra, mięsień dźwigacz jądra, powięź nasienna wewnętrzna); osłona wewnętrzna (osłonka pochwowa jądra).  Wewnątrz moszny znajduje się przegroda dzieląca przestrzeń na prawą i lewą dla odpowiednich jąder, dzięki czemu nie dochodzi do obrotu jąder wokół siebie. Może jednak dojść do skrętu jądra wokół własnej osi, co powoduje zamknięcie światła naczyń krwionośnych i obumarcie jądra w ciągu kilku godzin.  Rola moszny polega na ochronie jąder i najądrzy oraz regulacji ich temperatury poprzez skurcz lub rozkurcz ścian moszny. Ułatwia to oddanie lub zatrzymanie ciepła i utrzymanie optymalnej dla spermatogenezy temperatury jąder niższej o 3–4°C od temperatury ciała. Unaczynienie moszny wywodzi się od tętnicy udowej, sromowej wewnętrznej i nadbrzusznej dolnej, zaś układ żylny jest tego samego rodzaju co układ tętniczy. Unerwienie pochodzi z gałęzi mosznowych nerwu biodrowo-pachwinowego, sromowego, płciowo-udowego, zaś nerwy autonomiczne – ze splotu podbrzusznego dolnego.

Jądra  Jądra to parzyste gonady męskie, zlokalizowane w mosznie i odpowiedzialne za produkcję plemników, czyli haploidalnych męskich gamet płciowych. Drugą funkcją jąder jest wytwarzanie męskich hormonów płciowych (androgenów), odpowiadających za zstępowanie jąder i prawidłowy rozwój układu płciowego, a później za wykształcenie drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych w okresie dojrzewania, co znacząco wpływa na determinację i rozwój płci męskiej. Testosteron jest głównym androgenem i odpowiada nie tylko za cechy fizyczne, lecz także psychiczne oraz reguluje popęd płciowy zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.  Jądro ma zwykle kształt elipsoidy o średnich wymiarach: 4 cm (długość), 3 cm (szerokość) i 2,5 cm (głębokość) oraz o objętości 12–30 ml. Morfologicznie pokryte jest mocną, sprężystą powięzią zwaną błoną białawą, która wewnątrz tworzy włókniste przegrody złożone z około 250 płacików. Te natomiast zbudowane są z kanalików krętych, które przechodzą w kanaliki proste, a całość tworzy sieć jądra (rete testis). Kanaliki proste łączą się w przewody wyprowadzające, które dochodzą do najądrza, a stamtąd uchodzi pojedynczy nasieniowód (ryc. 3.3). Kanaliki nasienne składają się z komórek plemnikotwórczych, czyli wytwarzających ostateczne gamety (plemniki), oraz komórek Sertolego, pełniących funkcję podporową – będących rusztowaniem i głównym regulatorem środowiska dla komórek plemnikotwórczych. W zrębie pomiędzy kanalikami nasiennymi znajdują się komórki śródmiąższowe Leydiga, odpowiedzialne za funkcję endokrynną (wytwarzanie hormonów płciowych) i funkcję odżywczą.  Unaczynienie jądra stanowi tętnica jądrowa, odchodząca bezpośrednio od aorty lub od tętnicy nerkowej. Unaczynienie jąder odzwierciedla wspólne pochodzenie embriologiczne nerek i jąder. W jądrze występują liczne anastomozy naczyniowe, m.in. z tętnicą nasieniowodu i tętnicą mięśnia dźwigacza jądra. Odpływ żylny skupia się w splotach wiciowatych powrózka nasiennego, które na wysokości pierścienia pachwinowego wewnętrznego formują żyłę jądrową. Uchodzi ona po stronie prawej poniżej żyły nerkowej bezpośrednio do żyły głównej dolnej, po stronie lewej zaś – do żyły nerkowej lewej. Długość żyły jądrowej i wytworzone ciśnienie hydrostatyczne mogą sprzyjać powstawaniu patologicznego poszerzenia splotu wiciowatego, zwanego żylakami powrózka nasiennego. Unerwienie jądra towarzyszy tętnicom i żyłom. Nerwy współczulne jądra wywodzą się z segmentów rdzenia Th10–L1. Czucie dotyku i bólu przewodzą nerw biodrowo-pachwinowy oraz gałąź płciowa nerwu płciowo-udowego.

Najądrze  Najądrze pokrywa jądro na górnym biegunie, tylnej ścianie i granicy dolnego bieguna oraz ściany bocznej. Znajdują się tam odpowiednie części najądrza: głowa, trzon i ogon. W głowę najądrza wnikają z jądra liczne kanaliki, tworząc przewodziki odprowadzające, które następnie formują mocno poskręcany przewód najądrza (ryc. 3.3). Jego długość wynosi około 5 metrów; formuje on masę trzonu i ogona najądrza, a opuszczając ogon najądrza zmienia się w nasieniowód. Nasienie jest w najądrzu magazynowane i podlega dojrzewaniu do ostatecznej formy plemników znajdujących się w ejakulacie. Za unaczynienie najądrza odpowiadają tętnica nasienna wewnętrzna i tętnica nasieniowodu, zaś żyły uchodzą do splotu wiciowatego, formując dalej żyłę nasienną.

Nasieniowody i powrózek nasienny  Nasieniowód znajduje się pomiędzy ogonem najądrza a przewodami wytryskowymi w gruczole krokowym i osiąga długość 50–60 cm. W czasie wytrysku pod wpływem współczulnego pobudzenia nerwowego jego ściana ulega skurczom, powodując przepchnięcie nasienia do cewki moczowej. Ściana nasieniowodu zbudowana jest z trzech warstw:  • wewnętrznej błony śluzowej,  • środkowej, najgrubszej błony mięśniowej,  • zewnętrznej przydanki łącznotkankowej.  Grubość i sztywność nasieniowodu pozwalają na odnalezienie go palpacyjnie (bez większego problemu) w strukturach powrózka nasiennego. Sprawdzenie obecności powrózka nasiennego jest pierwszym działaniem w przypadku stwierdzenia azoospermii. Na końcu nasieniowodu, tuż przed przejściem w przewody wytryskowe, znajduje się bańka nasieniowodu (ryc. 3.4). Jest to niewielkie poszerzenie nasieniowodu z przerośniętą błoną śluzową, zaś wydzielina pochodząca ze znajdujących się tu gruczołów pobudza plemniki. Unaczynienie nasieniowodu stanowią tętnice: nasieniowodu, odbytnicza środkowa i dolna, pęcherzowa dolna, oraz żyły uchodzące do splotu wiciowatego i pęcherzowego. Odpływ chłonki odbywa się do węzłów lędźwiowych. Unerwienie pochodzi ze splotu podbrzusznego dolnego.  Powrózek nasienny to struktura anatomiczna składająca się z pęczka naczyniowo-nerwowego wraz z nasieniowodem i naczyniami limfatycznymi, znajdująca się pomiędzy moszną a pierścieniem pachwinowym wewnętrznym. W skład powrózka nasiennego wchodzą:  • nasieniowód,  • naczynia (tętnica nasieniowodu, tętnica mięśnia dźwigacza jądra, splot żylny wiciowaty, składający się z dwóch żył nasieniowodu i żyły mięśnia dźwigacza jądra, tworzący potem żyłę jądrową),  • nerwy (autonomiczne: wtórny splot nasieniowodowy i jądrowy, gałąź płciowa nerwu płciowo-udowego),  • naczynia limfatyczne,  • wyrostek pochwowy otrzewnej (który może odpowiadać za powstawanie przepukliny pachwinowej).

Z powodu zstępowania jąder z jamy brzusznej do moszny wytworzyły się także osłonki powrózka nasiennego: powięź nasienna zewnętrzna, powięź mięśnia dźwigacza jądra, mięsień dźwigacz jądra, powięź nasienna wewnętrzna.  Pęcherzyki nasienne  Pęcherzyki nasienne to parzyste gruszkowate zbiorniczki o długości 4–5 cm, położone poniżej pęcherza, na jego dolnej ścianie. Ujścia pęcherzyków łączą się z bańką nasieniowodu i uchodzą do przewodu wytryskowego (ryc. 3.4). Rolą pęcherzyków nasiennych jest produkcja płynu nasiennego stanowiącego około 70% ejakulatu. W jego skład wchodzą m.in. fruktoza, enzymy, proteiny, prostaglandyny, seminogelin, witamina C, które odpowiadają za rozcieńczenie i koagulację nasienia, ruchliwość plemników czy transport plemników w drogach rodnych kobiety. Strukturę wewnętrzną pęcherzyków nasiennych tworzy bardzo rozbudowana błona śluzowa z licznymi fałdami, pokryta wydzielniczym nabłonkiem wieloszeregowym. Czynność pęcherzyków nasiennych uzależniona jest od stężenia testosteronu, dlatego objętość wydzieliny pęcherzyków, a przez to ejakulatu, zmniejsza się w hipogonadyzmie.

Unaczynienie stanowią tętnice: nasieniowodu, odbytnicza środkowa i dolna, pęcherzowa dolna, oraz żyły uchodzące do splotu pęcherzowego. Odpływ chłonki odbywa się do węzłów lędźwiowych i biodrowych. Unerwienie pochodzi ze splotu podbrzusznego dolnego.  Gruczoł krokowy i gruczoły opuszkowo-cewkowe  Gruczoł krokowy (stercz, prostata) zlokalizowany jest w miednicy mniejszej i otoczony od góry pęcherzem moczowym, z tyłu odbytnicą, a od przodu spojeniem łonowym i więzadłami sterczowo-łonowymi, zaś po bokach i od dołu mięśniowo-włóknistą strukturą przepony moczowo-płciowej i powięzi wewnątrzmiedniczej.  Stercz to włóknisto-mięśniowo-gruczołowy organ męskiego układu płciowego o objętości około 20 ml.

Podział anatomiczny stercza polega na wyodrębnieniu czterech stref różniących się od siebie morfologicznie i czynnościowo, są to:  • strefa obwodowa,  • strefa środkowa,  • strefa przejściowa,  • spoidło przednie

Poza spoidłem przednim, będącym zrębem włóknisto-mięśniowym, pozostałe strefy mają budowę gruczołową opartą na zrębie włóknisto-mięśniowym. Głównie strefa przejściowa znacznie powiększa się w łagodnym rozroście gruczołu krokowego, zaś rak stercza zwykle (choć nie jedynie) lokalizuje się w strefie obwodowej. Całość pokryta jest torebką włóknistą stanowiącą anatomiczną granicę gruczołu. Inny podział polega na rozróżnieniu pięciu płatów stercza: przedniego, tylnego, środkowego, bocznego prawego i lewego.  Przez gruczoł krokowy przechodzi cewka moczowa sterczowa, którą otacza powyżej stercza autonomiczny zwieracz pęcherza i zwieracz wewnętrzny cewki moczowej zbudowany z mięśni gładkich, zaś poniżej stercza zależny od woli zwieracz zewnętrzny cewki moczowej, zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych.  W gruczole krokowym znajduje się także wzgórek nasienny, który jest ujściem przewodów wytryskowych. Powstają one z połączenia nasieniowodu i pęcherzyków nasiennych. Do światła cewki sterczowej uchodzą także przewody wydzielające wydzielinę gruczołów stercza oraz gruczołów okołocewkowych.

Wydzielina gruczołu krokowego ma lekko kwaśne pH i stanowi około 15–25% właściwego ejakulatu. W jego składzie znajdują się m.in. glukoza zapewniająca energię dla plemników, kwas cytrynowy regulujący pH i osmolarność nasienia, prostaglandyny stymulujące ruchliwość plemników, immunoglobuliny oraz specyficzny antygen sterczowy (PSA – prostate specific antygen), czyli proteaza odpowiedzialna za upłynnienie nasienia.  Poniżej stercza, na wysokości cewki błoniastej, za jej tylną ścianą leżą gruczoły opuszkowo-cewkowe (gruczoły Cowpera). Mają wielkość ziarna grochu, a ich zasadowa wydzielina poprzedza wytrysk (preejakulat), chroniąc w ten sposób plemniki przed kwaśnym środowiskiem cewki moczowej, oraz nawilża pochwę. Wydzielina ta może zawierać żywe plemniki, dlatego może dojść do zapłodnienia mimo niewystąpienia właściwego wytrysku.  Unaczynienie stercza zapewniają tętnice odchodzące od tętnic pęcherzowych dolnych, sromowej wewnętrznej i odbytniczej środkowej. Żyły stercza uchodzą do splotu okołosterczowego, który ma połączenie z żyłą grzbietową głęboką prącia i biodrową wewnętrzną. Unerwienie stercza pochodzi z sympatycznych i parasympatycznych splotów. Warto podkreślić, iż w torebce stercza biegną pęczki naczyniowo-nerwowe odpowiedzialne za unaczynienie ciał jamistych i erekcję. Ich uszkodzenie w czasie zabiegu prostatektomii może powodować zaburzenia lub całkowitą utratę erekcji.  Prącie  Prącie zlokalizowane jest pomiędzy moszną a spojeniem łonowym i należy do zewnętrznych narządów płciowych mężczyzny. Przez większość czasu znajduje się w stanie zwiotczenia, zaś tylko podczas podniecenia, nocnych wzwodów lub po pobudzeniu farmakologicznym jest w stanie erekcji, czyli usztywnienia pozwalającego na odbycie stosunku płciowego.  Wyróżniamy podstawę, trzon i żołądź prącia, na szczycie której znajduje się ujście zewnętrzne cewki moczowej (ryc. 3.6). Skóra prącia jest znacznie cieńsza i bardziej mobilna niż w innych miejscach ciała, zaś na jego szczycie tworzy podwójny fałd skórny zwany napletkiem. Napletek, zbudowany z blaszki wewnętrznej i zewnętrznej, przykrywa żołądź i fizjologicznie może być ściągnięty poniżej żołędzi, odsłaniając ją całkowicie. W miejscu połączenia napletka z żołędzią znajduje się rowek zażołędny. Ze względów religijnych, kulturowych lub medycznych napletek jest często usuwany przez zabieg obrzezania, pozostawiając na stałe odsłoniętą żołądź. Nie rzutuje to na stopień odczuwania na żołędzi bodźców seksualnych ani nie czyni jej nadwrażliwej na dotyk lub kontakt z bielizną. Na dolnej powierzchni skóry prącia w linii pośrodkowej znajduje się szew prącia, widoczny w postaci nieznacznie ciemniejszej barwy skóry. Dystalnie przechodzi on na żołędzi w wędzidełko napletka, zaś proksymalnie w szew moszny i krocza.

Wewnętrzne struktury anatomiczne prącia pokryte są kilkoma warstwami powięzi: warstwą powierzchowną (tunica dartos) i warstwą głęboką (Buck’s fascia).

Ta ostatnia obejmuje symetryczne dwa ciała jamiste oraz pojedyncze ciało gąbczaste, znajdujące się pośrodkowo i poniżej ciał jamistych. U podstawy prącia powięź ta przechodzi w więzadła prącia: procowate i wieszadłowe, zapewniające mu stabilność w czasie wzwodu. Ciała jamiste dystalnie są ograniczone żołędzią, proksymalnie zaś rozchodzą się na boki, dochodząc aż do gałęzi kości kulszowej i łonowej, i tworząc odnogi prącia. Ciało gąbczaste natomiast otula cewkę moczową na całym odcinku prąciowym. W okolicy podstawy prącia formuje ono opuszkę prącia, a dystalnie żołądź prącia.  Ciała jamiste i ciało gąbczaste strukturą przypominają gąbkę, czyli składają się z licznych jamek naczyniowych opartych na włóknisto-mięśniowym rusztowaniu. W czasie wzwodu wszystkie trzy ciała wypełniają się krwią tętniczą i powiększają się. Ciała jamiste są otoczone przez błonę białawą – wytrzymałą, elastyczną strukturę łącznotkankową, która szczelnie ogranicza dalsze rozszerzanie się ciał jamistych, zapewniając im sztywność. Błona biaława znajdująca się pomiędzy ciałami jamistymi tworzy przegrodę prącia, jednakże w tym miejscu występują liczne połączenia pomiędzy prawym i lewym ciałem jamistym. Nagłe zgięcie prącia w stanie wzwodu może spowodować pęknięcie błony białawej, skutkując wynaczynieniem krwi i natychmiastową utratą wzwodu (złamanie prącia).

Cewka moczowa stanowi końcowy odcinek dróg moczowych i nasiennych. Ujście wewnętrzne cewki moczowej odchodzi od dna pęcherza moczowego, a ujście zewnętrzne wyprowadzone na szczycie żołędzi poprzedzone jest niewielkim rozszerzeniem zwanym dołem łódkowatym. Wyróżniamy następujące części cewki moczowej: cewkę sterczową tuż pod pęcherzem, która przebiega przez gruczoł krokowy, następnie cewkę błoniastą otuloną przez przeponę moczowo-płciową, cewkę opuszkową i cewkę wiszącą (gąbczastą). Cewka moczowa w czasie ejakulacji wyprowadza na zewnątrz nasienie. Ejakulat, będący mieszaniną wydzielin gruczołu krokowego, gruczołów opuszkowo-cewkowych i okołocewkowych oraz płynu nasiennego z pęcherzyków nasiennych, dostaje się do cewki moczowej na wysokości wzgórka nasiennego i dzięki rytmicznym, perystaltycznym skurczom jej warstwy mięśniowej wydobywa się na zewnątrz w formie wytrysku. Błona mięśniowa cewki moczowej zbudowana jest z dwóch warstw: okrężnej i podłużnej. Formują one wraz z mięśniami szyi pęcherza zwieracz wewnętrzny (mięśnie gładkie), zaś poniżej stercza z mięśniami dna miednicy – zwieracz zewnętrzny (mięśnie poprzecznie prążkowane), podlegający naszej woli.  Unaczynienie prącia i cewki moczowej pochodzi z tętnic sromowych wewnętrznych, które w prąciu dzielą się na trzy główne gałęzie: tętnice głębokie prącia, biegnące pośrodku każdego ciała jamistego, tętnicę grzbietową prącia, będącą składową pęczka naczyniowo-nerwowego biegnącego grzbietowo aż do żołędzi, oraz tętnicę opuszkowo-cewkową, zaopatrującą ciało gąbczaste i cewkę moczową. Odpływ żylny następuje poprzez żyły: grzbietową, powierzchowną i głęboką prącia, które uchodzą do żył sromowych wewnętrznych i zewnętrznych. Naczynia chłonne prącia docierają do węzłów chłonnych powierzchownych pachwinowych i podpachwinowych oraz biodrowych zewnętrznych. Unerwienie prącia bierze początek od nerwu sromowego, który przechodzi w nerw grzbietowy prącia i gałązki brzuszne. Unerwienie autonomiczne współczulne pochodzi ze splotu podbrzusznego dolnego (Th11–L2), a przywspółczulne z I–III gałęzi nerwu krzyżowego (S2–S4) i tam właśnie znajduje się ośrodek erekcyjny. Nerwy jamiste natomiast wywodzą się z gałęzi splotu miedniczego.

 ZOBACZ CAŁOŚĆ: Seksuologia red. Michał Lew-Starowicz   Zbigniew Lew-Starowicz   Violetta Skrzypulec-Plinta